سیستم تولید به موقع (JIT) چیست ؟| (هر آن چیزی که باید بدانید)

سیستم تولید به موقع (Just in time)

سیستمی در صدر سیستم های برنامه ریزی و کنترل

بعد از جنگ جهانی دوم، شرکت تویوتا تونست امتیاز تولید کامیون شرکت (GHO) آمریکاییو به دست بیاره هدفش از این کار چی بود؟ هدفش مونتاژ کامیون و ماشین های آمریکایی در ژاپن بود بعد از جنگ بود، شرایط اقتصادی هم بد بود به علت قدیمی بودن ماشین آلات و امکانات تولید، بهره وری هم در ژاپن خیلی پایین بود.

مثلاً بهره‌وری در همین شرکت تویوتا نسبت به آمریکا  ۱ به ۸ بود!!!! تا این که رئیس شرکت تویوتا به نام تائیچی اهنو (taiichi ohno) تصمیم گرفت خط تولید انبوهو کنار بذاره و حجم تولیدو  پایین بیاره. در واقع تصمیم گرفت بهره وریو  به میزان ۸ برابر افزایش بده، و تقاضاهای مشتریها رو با حداقل تاخیر برآورده کنه این تغییرات اولین بار در سال ۱۹۵۰ میلادی شروع شد و در سال ۱۹۷۰ بسیاری از شرکت های ژاپنی این سیستمو اجرا کردن

تمام چیزهایی که گفتیم تاریخچه پیدایش این سیستم بود، حالا باید بدونیم سیستم تولید بهنگام چیه؟ اصلاً چرا طرفدار پیدا کرد و گسترش یافت؟

JIT در واقع این سیستم جامع برای کنترل موجودی های تولیده یعنی چی؟ یعنی در این سیستم هیچ موجودی مواد اولیه خریداری نمیشه مگر ضرورت ایجاب کنه هیچ محصولی ساخته نمیشه مگر ضرورت ایجاب کنه به طور خلاصه JIT نمیخواد توی انبار موجودی داشته باشیم

حالا یه سوال:

این که توی انبار موجودی نداشته باشیم، خوبه یا بد؟

1. وقتی توی انبار موجودی نباشه، نیازی به فضای انبار نیست
2. وقتی توی انبار موجودی نباشه، نیازی به انباردار نداریم
3. وقتی توی انبار موجودی نباشه، باعث میشه سرمایه راکد نداشته باشیم

در ادامه مطلب سیستم تولید به موقع اینهایی که گفتیم باعث کاهش هزینه ها میشه پس میتونیم بگیم JIT باعث کاهش هزینه ها میشه

حالا میتونیم یه تعریف عمومی از JIT داشته باشیم:

JIT، یه تفکره، یه نگرش برای اداره سازمانهای صنعتی که با اصول و تکنیکهای خاصش به دنبال حذف کامل اتلاف و افزایش بهره وری  در داخل و خارج از سازمانه

حالا ببینیم از نظر انجمن حسابداران رسمی آمریکا (AICPA) تعریف JIT چیه؟

عناصر اولیه ی داشتن موجودی مورد نیاز در زمانی که لازم است، برای پیشرفت کیفیت و به صفر رساندن معایب با هدایت زمان و کاستن زمان هر مرحله با بازبینی تغییرات عملیات های خود و به انجام رساندن این سفارشات با حداقل هزینه

“این تعریف همون تعریفیه که خودمون از JIT ارائه دادیم ولی انجمن حسابداران آمریکا یه کم از کلمات رسمی تری استفاده کرده”

اهداف اجرای JIT:

1. ساختن محصولات با کیفیت بهتر و آماده کردن محصولات در زمان مناسب و تحویل به موقع به مشتریان
2. حذف و اتلاف  و کاهش میزان موجودی ها و کاهش هزینه ها

نکته: اگه بخوایم JIT  موفق بشه، باید تک تک افراد سازمان در اون مشارکت کنند و برنامه ها و روند هایی جهت دستیابی به حداکثر بازده و کارایی طراحی شده باشه و کیفیت و برنامه های زمانی تولید و به دست مشتریان رسوندن  محصولات ساخته شده برنامه ریزی شده باشند.

اجزای JIT:

۱- بهبود مستمر:  یعنی

• حذف مشکلات اولیه،  مثل از بین بردن فعالیت هایی که ارزش افزوده ندارن
• تعبیه کردن یه سیستمهایی برای اینکه مشکلاتو شناسایی کنن
• باید سیستم هایی پیاده سازی بشن که برای مدیریت قابل فهم تر،  آسون تر و کم اشتباه تر باشن
• طوری محصولات تولید بشن که کمترین اتلاف و هزینه رو داشته باشن
• هر کارگر مسئول کیفیت کاریه که انجام داده
• به کار گرفتن ابزارها و روش هایی که از اشتباهات جلوگیری کنن
• بررسی و نگهداری ماشین آلات و به طور مستمر ماشین‌ آلاتو بهبود بخشیدن

۲- حذف اتلاف

• اتلاف ناشی از تولید بیش از حد
• اتلاف ناشی از زمان
• اتلاف ناشی از حمل و نقل
• اتلاف پردازش
• اتلاف موجودی
• اتلاف حرکت و انگیزه
• اتلاف ناشی از محصولات معیوب

۳- تمیز نگه داشتن و پاکیزگی کارخانه

۴- کاهش زمان راه اندازی

۵- تولید ترکیبی از محصولات

۶- کانبان: کانبان یه سیستم کنترلیه برای انتقال قطعات در مقدار های کوچیک بین خطوط تولید که بهش سیستم جذبی هم میگن ( یعنی قطعاتی که مورد نیاز بخش بعدی هستن بوسیله این بخش جذب می شن)

۷-فراهم آوردن ماشین‌آلات لازم که بهش میگن اتوماسیون

۸- بررسی مشکلات جهت انجام عملیات اصلاحی لازم

ویژگی های عمده JIT در فرآیند تولید:

1. سرعت یکنواخت در تولید
2. حذف نقاطی که به علت عدم سرعت هماهنگ، باعث افزایش هزینه های نگهداری می شن، که به این دوایر نقاط بحرانی میگن
3. خرید یا تولید به مقدار نسبتا کم
4. راه اندازی سریع و کم هزینه ماشین آلات
5. بالا بردن کیفیت مواد اولیه و کالای ساخته شده
6. سیستم اثربخش و مستمر تجهیزات
7. بهبود سیستم تولید بوسیله ی کار گروهی (فن آوری گروهی)
8. تنوع مهارت های کارکنان و انعطاف تجهیزات
9. توسعه نیروی کار با قابلیت انعطاف
10. معامله با عرضه‌ کنندگان محدود

با تمام این تفسیرها میشه گفت مزایای JIT موارد زیره:

1. کاهش میزان موجودی ها ( مواد- کالای در جریان ساخت و کالای ساخته شده)
2. کاهش فضای مورد نیاز ( مثل انبار)
3. افزایش کیفیت تولید و کاهش دوباره کاری و ضایعات
4. کاهش زمان های تاخیر ساخت
5. افزایش بهره وری و شاخص زمانی استفاده از ماشین آلات
6. داشتن رابطه حسنه با فروشندگان
7. کاهش نیاز به کارگر غیر مستقیم (مثل انباردار- بازرس مواد و…)

این هم یه مثال از نتایج شرکت OCS بعد از ۵ سال استفاده از JIT:

(راستی فعالیت این شرکت در ساختن تجهیزات و ماشین آلات بوش و اتصالاتشونه)

• کاهش فضای مورد نیاز به میزان ۴۰%
• کاهش زمان های تاخیر از ۲۱ روز به ۳ روز
• کاهش موجودی ها به میزان ۵۰%
• کاهش ۸۰% در تولید محصولات  معیوب، بدون آنکه هزینه کیفیت افزایش داشته باشد.
• ۵۰% در کارهای تکراری و ضایعات
• ۸۰% کاهش در حجم کالای در جریان ساخت
• ۳۵% کاهش در هزینه های ساخت
• ۷۵%  کاهش در حجم انباشته ها

اما هر سیستمی یه مزایای داره و یه سری محدودیت ها، حالا ببینیم محدودیت‌های JIT فلان چیه؟

در ادامه مطلب سیستم تولید به موقع ما گفتیم در سیستم JIT کالایی تولید نمیشه مگر اینکه تقاضایی نسبت به اون کالا وجود داشته باشه و از قبل با مشتری ها به توافق رسیده باشیم حالا فکر کنید به صورت اتفاقی یه نوسان شدید در تقاضا به وجود بیاد، اینجاست که JIT دیگه ناتوان می شه و نمیتونه جوابگوی تقاضاها را بده، مثل واقعه ۱۱ سپتامبر یا شرایط بعد از طوفان کاترینا و ریتا یا وقتی قیمت مواد خام دچار نوسانه  JIT نمیتونه کارایی داشته باشه و موفق عمل کنه میدونید چرا؟

چون JIT هیچ وقت مواد اولیه انبار نمیکنه و همه  موادو بلافاصله وارد تولید می کنه ( چون همیشه فرض میکنه موجودی اضافی برای دریافت سریع با قیمتی مشابه قیمتهای قدیمی در دسترس است)، به همین خاطر وقتی قیمت ها بالا برن، مجبور میشه مواد اولیه گرونتری نسبت به قبل بخره و با همون مواد گرون محصول بسازه، که این باعث گرونی محصول میشه و تورم به وجود میاره. این چیزهایی که گفتم بر اساس تحقیقات Norris در تابستان ۱۹۹۴ روی تعداد شرکت که روی JIT متمرکز بودند اثبات شده.

علاوه بر نوسانات قیمت مواد اولیه، توانایی JIT ممکن است به علت برخی دیگر از فاکتورهای اقتصادی از جمله دوره تجاری هزینه ها و در دسترس بودن سرمایه نیز تحت تاثیر قرار گیرد. به این محدودیت ها میگن: مشکلات مربوط به محیط های اقتصادی

دومین محدودیت، محدودیت های لجستیکیه:

میپرسید لجستیک یعنی چی؟ لجستیک هنره، یه علمه برای اینکه اول بیاد نیازمندیها را تعیین کنه، بعد گردآوریشون کنه،بعد توضیعشون کنه،در نهایت حفظ آنها در شرایط عملیاتی آماده برای تمام طول دوره عمرشون یک کم نامفهوم شد، درسته؟ پس ساده تر میگم: لجستیک هنر مدیریت جریان مواد و محصولات از مبدأ تا مصرف کننده است.

جالبه بخونید: زنجیره تامین چیست

در ادامه مطلب سیستم تولید به موقع یعنی از زمانی که مواد وارد کارخونه میشه تا وقتی که محصول ساخته میشه حالا چرا باعث محدودیت میشه؟ وقتی که مواد اولیه ( همون مواد خام) در انبار نباشه، ممکنه در تولید وقفه وجود بیاد،  که این وقفه باعث تعطیلی کارخانه یا کمبود کالای ساخته شده میشه

مثلاً شرکت جنرال موتورز (General motors) در اولین روز اعتصاب کارگران خط مونتاژ مجبور به تعطیلی کارخانه هایی شامل ۷۵/۰۰۰ کارگر شد که این تعطیلی در نتیجه تصمیم سریع کارگران برای اعتصاب بود. همچنین در مارس ۱۹۹۶ اعتصاب ۱۷ روزه ای در دو کارخانه جنرال موتورز در دیتون و اهیو باعث متحمل شدن هزینه ای بالغ بر ۴۷  میلیون دلار در هر روز برای شرکت جنرال موتورز شد.

این هم یه  مثال دیگه: در ابتدای استفاده از JIT مدیران تویوتا با هیچ محدودیت لجستیکی مواجه نشدند. زیرا امکانات ساخت آنها از نظر جغرافیایی به هم نزدیک بودند، با این وجود مدیران نیسان که کارخانه هایش پراکنده تر از تویوتا بودند. متوجه شدند که باید سطح بیشتری از ذخیره مواد اولیه را نسبت به تویوتا نگهداری کنند تا با این کار از افزایش ترافیک و رفت و آمد در مناطق شهری جلوگیری کنند.

نکته: استفاده از منابع جهانی با فاصله های تحویل زیاد، به سطوح بالاتری از ذخیره موجودی مواد اولیه نیاز دارد و همچنین JIT به منظور اجتناب از وقفه های کاری، به مواد اولیه  با کیفیت بالا و ثابت نیاز داره.

سومین محدودیت JIT، فرهنگ و شرایط سازمانیه

برای موفقیت JIT دو چیز خیلی مهمه:

1. داشتن سرمایه انسانی کافی
2. اجرای تئوری Z برای مدیریت کار

اینجا یه سوال پیش میاد:  اینکه تئوری Z چیه؟

تئوری Z  به وسیله ویلیام اوچی (William ouchi) پروفسور دانشکده مدیریت UCLA تبیین شد.

یه سری اصوله، مثل:

• تصمیم گیری جمعی بر اساس کارگر
• اطمینان مطلق بین کارگران و همچنین بین کارگران و مدیریت
• کنترل غیر رسمی کارگر
• مشخص کردن صریح مسئولیتها
• بیمه کردن کارگران در دراز مدت

همین اصولی که گفتیم بعضی وقتها باعث یه سری محدودیت میشه:

مثلاً اگه نیروی کار مهارت کمتری داشته باشه، کیفیت و بهره‌وری پایین میاد

مثل اتفاقی که الان توی ژاپن افتاده: اخیراً نیروی کار با استعداد ژاپنی از پذیرش کارهای کارگری اجتناب می کنند که این امر باعث استفاده از نیروی کار خارجی که مهارت کمتری نسبت به ژاپنی ها دارند و متعاقباً باعث کاهش کیفیت و بهره‌وری شده است.

چهارمین محدودیت JIT، حسابداری خودسرانه و عملکردهای مالی

در ادامه مطلب سیستم تولید به موقع اندازه گیریهای حسابداری صنعتی سنتی معمولاً ماهانه یا سه ماه یکبار هستنددر حالی که تلاشهای کارگر برای پیشرفت و بهبود به صورت روزانه یا حتی ساعتی اتفاق می افته. در نتیجه، در اندازه گیریهای عملکرد توسط کسانی که مسئول نگهداری حسابها هستند، تلاش های کارگر در نظر گرفته نمی شه. استفاده سنتی از معیارهای اندازه گیری کارایی و کاربرد ماشین آلات نیز با JIT در تضاد است. زیرا برخی از این معیار ها، شرکت را وادار به استفاده از حداکثر کاربرد ممکن به منظور بهبود بخشیدن به نرخ‌های کارایی و جداول زمانی بازپرداخت مالی می‌کنند.

و آخرین محدودیت:

عرضه کنندگان کوچک، ممکن است مشکلات عظیم و چشمگیری را تجربه کنند و در نتیجه این مشکلات به مخالفت با JIT  برخیزند.  به عنوان مثال یکی از مشکلات این عرضه کنندگان این است که آنها فاقد استحکام مالی لازم برای تحمل برخی محدودیتها هستند.

به طور خلاصه محدودیت‌های JIT  موارد زیر هستند:

1. مشکلات مربوط به محیط های اقتصادی
2. محدودیت های لجستیکی
3. فرهنگ و شرایط سازمانی
4. حسابداری خودسرانه و عملکردهای مالی
5. مشکلات مربوط به عرضه کنندگان کوچک

حالا باید بدونیم ساختار برنامه ریزی سیستم JIT چیه؟

1. اول باید در مورد سیستم مطالعه کرده باشیم و نسبت بهش آگاهی داشته باشیم
2. باید یک کمیته راهبری تشکیل بدیم
3. باید یک گروه ارزیابی هم تشکیل بدیم
4. باید مشارکت کارکنان برنامه ریزی بشه
5. حالا باید ارزیابی استراتژیک سازمان صورت بپذیره و فرصتهای بوجود آمده تعیین بشه، بعدشم باید اقدامات اصلاحی انجام بشه

اما استراتژی های JIT چیه؟

1. خرید به هنگام
2. ساخت به هنگام
3. فروش به هنگام
4. استراتژی های اطلاعات به هنگام

مهمترین قسمت این بحث مراحل پیاده سازی JIT که شامل:

۱- تحول آگاهی: یعنی اینکه ما تفکر قدیمیمونو دور بریزیم و تکنیک جدیدو بپذیریماز دست مفاهیم سنتی خلاص بشیم و بپذیریم که روش جدید انجام میشه و کارایی داره، اشتباهات قابل ملاحظه رو به سرعت تصحیح کنیم و قبول کنیم که پیشرفت سقفی نداره و مشکلاتو با استفاده از نظر همهکارگر ها بررسی کنیم

۲-اتخاذ تدابیری در خصوص فضای کاری: یعنی مقدمات مناسبو فراهم کنیم و نیازها رو مشخص کنیم و نیاز های غیر ضروریو حذف کنیم،  هر چیزیو سر جای خودش قرار بدیم، محیط کاریمون تمیز و پاکیزه باشه، از ابزار و تجهیزات مناسب استفاده کنیم و بالاخره مقررات و انضباطو رعایت کنیم و یه عادت بشه برامون.

۳-جریان ساخت: یعنی ماشین آلاتو به صورت متوالی قرار بدیم، از ماشین آلات بهم پیوسته استفاده کنیم،خط تولید باید U شکل باشه، از کارگران آموزش دیده و دارای مهارتهای مختلف استفاده کنیم و چرخه زمانیو دنبال کنیم.

۴-عملیات استاندارد: یعنی مدت زمانی که طول میکشه تا  یک محصول تکمیل بشه و به بیرون هم بشه، موجودی به میزان استاندارد در دسترس باشه، از نمودارهای عملیاتی استفاده کنیم و سلسله مراتب کارو رعایت کنیم.

۵-روند مدیریت چندگانه: یعنی اینکه از کارگرهای دارای مهارت های متعدد استفاده کنیم، محیط کاری خوبی داشته باشیم، عملیات باید قادر به کارکردن با ماشین های مختلف باشه و از کارگر های مناسب برای کار با ماشین آلات مختلف استفاده کنیم حالا اگه بخوایم بدونیم کارایی سیستم چقدره،  چجوری باید اندازش بگیریم؟

خیلی راحته با یه نسبت به اسم نسبت کارایی

   نسبت کارایی =۱۰۰*سیکل زمانی/پردازش زمان تولید

سیکل زمانی خود شامل ۴ تا عنصر جداگانه است:

محصول تولید و پردازش زمان(فقط این زمانه که ارزش افزوده ایجاد میکنه)- زمان انبارداری و نگه داشتن محصولات پشت ماشین آلات- زمان حرکت و نقل و انتقالات تولیدات بین واحدهای تولیدی- سازمان بازرسی و کنترل کیفیت

لازمه به این نکته اشاره کنیم که: سیستم تولیدی JIT از نظر اینکه در جهت کاهش ضایعات گام بر میداره یک رویکرد عملیاتی به حساب می آید از نظر اینکه یکی از اهداف بهبود کارایی و کیفیته، یک رویکرد مدیریت تکنیکی به شمار می ره از طرفی بعضی ها به دلیل اینکه مفهوم تولید جامع است رویکرد استراتژیک به حساب می آید

اما در عمل سیستم تولیدی JIT قبل از آنکه رویکرد عملیاتی، تکنیکی یا استراتژیکی باشه، یه راهکار برای تسهیل عملیاته

حسابداری JIT:

وقتی شرکتی از JIT استفاده میکنه:

1. سیستم هزینه یابی ساده میشه
2. حساب کنترل مواد حذف میشه
3. مواد وارده مستقیماً در حساب کار در جریان ثبت میشن
4. لذا به جای حساب کار در جریان از حساب جدیدی به نام حساب مواد و موجودی در جریان استفاده میشه
5. عملیات دفتری کاهش پیدا میکنه ( انباری وجود نداره- درخواست و صدور مواد موضوعیت نداره- فعالیت هایی که در سیستم سنتی برای گردش مواد الزامیه حذف میشه)
6. سیستم هزینه یابی، سفارش کار و مرحله ای میشه
7. کارت هزینه سفارش از فرآیند تولید حذف میشه
8. شرکت ها به جای ردیابی هزینه ها از تکنیک هزینه یابی تاخیری استفاده می کنن ( این تکنیک برای تعیین قیمت تمام شده بعد از تکمیل بدون این که از ثبت تفصیلی تخصیص هزینه ها با کالای در جریان ساخت دوایر تولیدی به کار می ره)

تفاوت موجودی های سیستم کلاسیک با سیستم JIT

شرکت تویوتا ژاپن، شرکت جنرال موتورز آمریکا، شرکت فورد آمریکا، شرکت تولیدی مجیک، شرکت ایران خودرو ایران (به صورت محدود) نمونه شرکت هایی هستن که از JIT استفاده می کنن.

اجرای JIT در ایران و مشکلات موجود در برابر آن:

چون در ایران نوسانات قیمت زیادI و مواد اولیه کمه، باید ترتیبی اتخاذ بشه تا این سیستم مورد پذیرش تولید کننده و مصرف کننده قرار بگیره و بین دولت و وارد کننده تفاهم برقرار بشه در ایران چون مشکل مواد اولیه وجود داره که باید از قبل سفارش داده بشه، باعث می شه بخش قابل توجهی سرمایه درگیر تامین مواد اولیه شده و راکد بمونه در ایران در مورد ماشین آلات، حمل و نقل و حتی کیفیت هم علیرغم بازرسی های متعدد، با مشکلات زیادی روبرو هستیم در ایران اتلاف منابع هم زیاده در ایران سازمان ها بیش از حد نیروی انسانی دارن برای همین اجرای موفق JIT در ایران نیازمند حل مشکلات گفته شده و برنامه ریزی بلند مدت مسئولینه

امیدواریم از این مطلب در سایت صنایع سافت که درباره سیستم تولید به موقع بود، لذت برده باشید. هر سوال و نظری دارید برای ما کامنت بذارید، کمتر از یک روز پاسخ داده می‌شه 😉